Menelaah Struktur Dan Kebahasaan Pada Puisi Rakyat

Struktur teks Bagian-bagian sebuah teks yang mencirikan suatu teks. Aspek kebahasaan merupakan sarana dalam berkomunikasi atau berinteraksi satu individu dengan individu lainnya atau suatu kelompok dengan kelompok lainnya, untuk memberikan atau mendapatkan suatu informasi

Puisi Rakyat ialah kesusastraan rakyat yang sudah tertentu bentuknya, biasanya terjadi dari beberapa deret kalimat, ada yang menurut mantra, ada yang menurut panjang pendek suku kata, lemah tekanan suara, atau hanya menurut irama. Puisi rakyat berisi nilai-nilai yang berkembang dalam kehidupan masyarakat. Termasuk puisi rakyat ialah puisi usang yang berisi pesan-pesan dan nilai- nilai warisan leluhur bangsa Indonesia. Berikut ini ialah telaah struktur dan kebahasaan pada puisi rakyat.

1. Menelaah Beragam Pola Pengembangan Pantun

Pola 1	Pola 2
Buanglah sampah pada tempatnya, Jangan membuang di tengah jalan; Kalau kita tidak mau bertanya, Tidak sanggup mencapai semua harapan.	Penghasil batik di Yogyakarta, Penghasil ulos Sumatera Utara; Kalau kau mempunyai cita-cita, Hendaklah mau sedikit sengsara.
Pola 3	Pola 4
Membeli buku di tempat pecinan Membeli buku lebih dari satu Janganlah menunda pekerjaan Hindari menyia-nyiakan waktu	Beli masi ke tempat Mbak Lulu Beli pensil ke toko Cak Mamat Sebaiknya kau pikir dahulu Demi keputusan yang tepat
Pola 5	Pola 6
Di Bengkulu tumbuh bunga raflesia Bunga unik tanpa duri Alangkah indahnya alam Indonesia Marilah kita jaga supaya lestari	Fatamorgana ternyata semu Namun indahnya tiada terkira Patuhilah selalu hikmah ibumu Agar hidupmu tidak sengsara

2. Menelaah Struktur Pantun
Ada beberapa aspek yang perlu dipahami untuk memudahkan kita dalam pemahaman struktur kebahasaan pada puisi rakyat tersebut. Aspek-aspek yang dimaksud mirip kalimat perintah,kalimat ajakan, kalimat seru,dan kalimat larangan.

1. Kalimat Perintah. Kalimat perintah ialah kalimat yang berisi atau bermaksud memberi perintah atau suruhan. Contoh: Buanglah sampah pada tempatnya
2. Kalimat saran. Kalimat saran ialah kalimat yang berisi perihal saran kepada orang lain untuk kebaikan orang lain (sebaiknya, seyogyanya). Contoh: Sebaiknya kau pikir dahulu Demi keputusan yang tepat
3. Kalimat ajakan. Kalimat usul ialah kalimat yang berisi usul kepada orang lain untuk melaksanakan suatu perbuatan (ayo dan mari). Contoh: Marilah kita jaga supaya lestari
4. Kalimat seru Kalimat seru ialah kalimat yang mengungkapkan rasa hati, mirip kagum, heran, senang, dan sedih (alangkah, betapa, dan bukan main). Contoh: Alangkah indahnya alam Indonesia ini. Wahai, cowok Indonesia teruslah berjuang melestarikan budaya kita.
5. Kalimat larangan. Kalimat larangan ialah kalimat yang berisi larangan supaya orang lain tidak melaksanakan aktivitas (jangan, hidari). Contoh: Janganlah berprasangka jelek kepada sesama

Kalimat Tunggal dan Kalimat Majemuk

1. Kalimat tunggal ialah kalimat yang mempunyai satu subjek dan satu predikat. Contoh Pagi-pagi saya sarapan.
2. Kalimat majemuk. Kalimat beragam ialah kalimat yang mempunyai lebih dari satu subjek atau predikat. Kalimat beragam terjadi dari penggabungan dua kalimat dasar atau lebih.
3. Kalimat beragam bertingkat ialah kalimat yang terjadi dari beberapa kalimat tunggal yang kedudukannya tidak setara/sederajat.
4. Kalimat beragam kekerabatan syarat. Ditandai dengan : jika, seandainya, asalkan,apabila, andaikan Contoh : Jika hidup bermalas-malasan, masa depan tak tentu arah.
5. Kalimat beragam kekerabatan tujuan. Ditandai dengan : agar, supaya, biar. Contoh : Agar hidup tercapai tujuan, hendaklah cowok rajin belajar.
6. Kalimat beragam konsensip. Ditandai dengan : walaupun, meskipun, biarpun, kendatipun, sungguh pun Contoh : Walaupun mencar ilmu banyak godaan, tetaplah teguh mencapai harapan.
7. Kalimat beragam kekerabatan penyebaban. Ditandai dengan : sebab, karena, oleh lantaran Contoh : Hari ini saya bersedih lantaran berpisah dengan sahabat. Hari ini saya bersedih lantaran berpisah dengan orang terkasih.
8. Kalimat beragam kekerabatan perbandingan. Ditandai dengan: ibarat, seperti, bagaikan, laksana, sebagaimana, lebih baik. Contoh : Belajar di waktu kecil mirip melukis di atas batu.
9. Kalimat beragam kekerabatan akibat. Ditandai dengan : sehingga, sampai-sampai, maka Contoh : Dian mencar ilmu begitu keras sehingga sanggup memenangi olimpiade itu.
10. Kalimat beragam kekerabatan cara. Contoh : Dengan cara menjual koran, ia mendapatkan uang untuk hidup Dengan berpikir cermat generasi muda menggapai asa.

Bacalah pantun berikut!

Ambillah kapas menjadi benang
Ambillah benang menjadi kain
Kalau kau ingin dikenang
Berbuat sepakat dengan orang lain

Contoh telaah

Struktur penyajian pantun dua larik sampiran dan dua larik isi pantun. Dua larik pertama merupakan pengantar untuk masuk pada isi larik 3 dan 4. Makna/ isi pada larik 1 dan 2 dengan larik 3 dan 4 tidak berhubungan. Ditinjau dari jenis kalimat yang digunakan, pantun larik 1 dan larik 2 memakai kalimat perintah. Larik satu dan larik 2 merupakan kalimat bangkit sendiri. Larik 3 dan 4 merupakan kalimat saran dengan pola kekerabatan syarat (kalau), pada larik 3 dan larik 4 merupakan hasil . Larik 3 dan 4 merupakan satu kalimat majemuk.

Pola 1	Telaah
Buanglah sampah pada tempatnya, Jangan membuang di tengah jalan; Kalau kita tidak mau bertanya, Tidak sanggup mencapai semua harapan.	Struktur pantun diatas terdapat 2 larik sampiran dan 2 larik isi. Larik 1 dan 2 merupakan sampiran,sedangkan larik 3 dan 4 merupakan isi. Bersajak akhiran a-b-a-b. Pantun larik pertama (buanglah) merupakan kalimat perintah Pantun larik kedua merupakan kalimat larangan (jangan). Pantun larik ketiga merupakan kata penghubung syarat (kalau). Sedangkan pada larik keempat merupakan akhir /jawaban dari larik ketiga.
Pola 2	Telaah
Penghasil batik di Yogyakarta, Penghasil ulos Sumatera Utara; Kalau kau mempunyai cita-cita, Hendaklah mau sedikit sengsara	Struktur penyajian pantun dua larik sampiran dan dua larik isi. Larik 1 dan 2 merupakan pengantar untuk masuk pada isi larik 3 dan 4. Makna/isi pada larik 1 dan 2 dengan larik 3 dan 4 tidak berhubungan. Pantun tersebut bersajak a-a-a-a. Ditinjau dari jenis kalimat yang digunakan larik 1 dan 2 merupakan kalimat gosip dan pada larik 3 dan 4 merupakan kalimat saran dengan kekerabatan syarat. Larik 3 dan 4 merupakan satu kalimat majemuk
Pola 3	Telaah
Membeli buku di tempat pecinan Membeli buku lebih dari satu Janganlah menunda pekerjaan Hindari menyia-nyiakan waktu	Penyajian pantun dengan dua larik sampiran ( 1 dan 2) dan dua larik isi ( 3 dan 4 ). Makna isi pada larik sampiran dan larik isi tidak berhubungan. Pantun bersajak a-b-a-b. Ditinjau dari jenis kalimat yang digunakan larik 1 dan 2 merupakan kalimat gosip dan pada larik 3 dan 4 merupakan kalimat larangan dengan pola kekerabatan cara.
Pola 4	Telaah
Beli nasi ke tempat Mbak Lulu Beli pensil ke toko Cak Mamat Sebaiknya kau pikir dahulu Demi keputusan yang tepat	Penyajian pantun dengan dua larik sampiran ( 1 dan 2) dan dua larik isi ( 3 dan 4 ). Makna isi pada larik sampiran dan larik isi tidak berhubungan. Pantun bersajak a-b-a-b. Ditinjau dari jenis kalimat yang digunakan larik 1 dan 2 merupakan kalimat gosip dan pada larik 3 dan 4 merupakan kalimat saran dengan kekerabatan akibat.
Pola 5	Telaah
Di Bengkulu tumbuh bunga raflesia Bunga unik tanpa duri Alangkah indahnya alam Indonesia Marilah kita jaga supaya lestari	Penyajian pantun dengan dua larik sampiran ( 1 dan 2) dan dua larik isi ( 3 dan 4 ). Makna isi pada larik sampiran dan larik isi tidak berhubungan. Pantun bersajak a-b-a-b. Ditinjau dari jenis kalimat yang digunakan larik 1 dan 2 merupakan kalimat gosip dan pada larik 3 dan 4 merupakan kalimat seru (alangkah) dan kalimat usul (marilah).
Pola 6	Telaah
Fatamorgana ternyata semu Namun indahnya tiada terkira Patuhilah selalu hikmah ibumu Agar hidupmu tidak sengsara	Penyajian pantun dengan dua larik sampiran ( 1 dan 2) dan dua larik isi ( 3 dan 4 ). Makna isi pada larik sampiran dan larik isi tidak berhubungan. Pantun bersajak a-b-a-b. Ditinjau dari jenis kalimat yang digunakan larik 1 dan 2 merupakan kalimat gosip dan pada larik 3 dan 4 merupakan kalimat perintah (patuhilah) dengan kekerabatan akibat. Larik 3 dan 4 merupakan satu kalimat majemuk

3. Menelaah Struktur dan Bahasa Gurindam
Kata penghubung yang sering digunakan pada puisi rakyat

1. Kata penghubung tujuan. Merupakan kata penghubung modalitas yang menjelaskan maksud
2. dan tujuan suatu program atau tindakan (supaya, untuk, agar, dan guna).
3. Kata penghubung alasannya ialah (kausal). Menjelaskan bahwa suatu kejadian atau tindakan terjadi atas alasannya ialah tertentu (sebab, alasannya ialah itu, karena, dan oleh lantaran itu).
4. Kata penghubung akibat. Konjungsi yang menggambarkan suatu kejadian atau tindakan terjadi atas alasannya ialah kejadian lain. Konjungsi yang digunakan ialah sehingga, sampai, dan akibatnya.
5. Kata penghubung syarat. Konjungsi syarat yang menjelaskan suau hal bias terpenuhi apabila syarat yang ada dipenuhi, atau dijalankan. Contoh kata yang digunakan ialah jika, jikalau, apabila, asalkan, kalau, dan bilamana.

Bacalah gurindam berikut!
Apabila kelakuan baik berbudi
Hidup menjadi indah tak akan merugi

Dengan orang renta jangan pernah melawan
Kalau tidak mau hidup berantakan

Jagalah hati jagalah lisan
Agar kau tidak hidup dalam penyesalan

Sayangilah orang renta dengan sepenuh hati
Itulah cara mengambarkan bakti

Belajar janganlah ditunda-tunda
Karena kau tidak akan kembali muda

Jika kau terus menunda
Hilanglah sudah kesempatan berharga

Masa kemudian biarlah berlalu
Masa depan teruslah kau pacu

Lestarikan alam kita
sebelum alam menjadi murka

Belajarlah demi masa depan
Untuk mencapai semua harapan

Apabila mata terjaga
Hilanglah semua dahaga

Apabila lisan terkunci rapat
Hilanglah semua bentuk maksiat

Apabila tangan tidak terikat rapat
Hilanglah semua nalar sehat

Jika hendak menggapai cita-cita
Bekerjalah lebih dari rata-rata

Jika hendak hidup bahagia
Jangan penah melaksanakan perbuatan sia-sia

Barang siapa tidak takut tuhan
Hidupnya tidak akan bertahan

Apabila dengki sudah merasuki hati
Tak akan pernah hilang hingga nanti

Apabila hidup selalu berbuat baik
Tanda dirinya berhati cantik

Telaahlah gurindam di atas dari segi struktur penyajian, jenis kalimat yang digunakan, dan kekerabatan isi antarlarik. Lakukan mirip pola berikut! Contoh menelaah gurindam
Apabila kelakuan baik berbudi
Hidup menjadi indah tak akan merugi

Contoh Telaah

Struktur penyajian gurindam dua larik merupakan isi yang berhubungan. Larik 1 merupakan syarat terjadinya keadaan pada larik 2. Ditinjau dari jenis kalimat yang digunakan, gurindam tersebut memakai kalimat dengan pola kekerabatan syarat (larik 1 apabila ...) dan pada larik 2 kondisi/ keaadaan bila syarat dilakukan.

Gurindam 2	Telaah
Dengan orang renta jangan pernah melawan Kalau tidak mau hidup berantakan	Struktur penyajian gurindam dua larik merupakan isi yang berhubungan. Larik 1 merupakan syarat supaya terjadinya keadaan pada larik 2. Ditinjau dari jenis kalimat yang digunakan, gurindam tersebut memakai kalimat dengan pola kekerabatan syarat (kalau) dan pada larik 2 keadaan bila syarat dilakukan.
Gurindam 3	Telaah
Jagalah hati jagalah lisan Agar kau tidak hidup dalam penyesalan	Struktur penyajian gurindam dua larik merupakan isi yang berhubungan. Larik 1 merupakan tujuan dari keadaan pada larik 2. Ditinjau dari jenis kalimat yang digunakan, gurindam tersebut memakai kalimat dengan pola kekerabatan tujuan (agar) dan pada larik 2 ialah tujuan
Gurindam 4	Telaah
Sayangilah orang renta dengan sepenuh hati Itulah cara mengambarkan bakti	Struktur penyajian gurindam dua larik merupakan isi yang berhubungan. Larik 1 merupakan syarat terjadinya keadaan pada larik 2. Ditinjau dari jenis kalimat yang digunakan, gurindam tersebut memakai kalimat dengan pola kekerabatan syarat dan pada larik 2 kondisi/ keaadaan bila syarat dilakukan.
Gurindam 5	Telaah
Belajar janganlah ditunda-tunda Karena kau tidak akan kembali muda	Struktur penyajian gurindam dua larik merupakan isi yang berhubungan. Larik 1 merupakan alasannya ialah terjadinya keadaan pada larik 2. Ditinjau dari jenis kalimat yang digunakan, gurindam tersebut memakai kalimat dengan pola kekerabatan sebab-akibat (karena) larik 1 ialah alasannya ialah dan larik 2 ialah akibat.
Gurindam 6	Telaah
Jika kau terus menunda Hilanglah sudah kesempatan berharga	Struktur penyajian gurindam dua larik merupakan isi yang berhubungan. Larik 1 merupakan syarat terjadinya keadaan pada larik 2. Ditinjau dari jenis kalimat yang digunakan, gurindam tersebut memakai kalimat dengan pola kekerabatan syarat (jika) dan pada larik 2 kondisi/ keaadaan bila syarat dilakukan.
Gurindam 7	Telaah
Masa kemudian biarlah berlalu Masa depan teruslah kau pacu	Struktur penyajian gurindam dua larik merupakan isi yang berhubungan. Larik 1 merupakan syarat terjadinya keadaan pada larik 2. Ditinjau dari jenis kalimat yang digunakan, gurindam tersebut memakai kalimat dengan pola kekerabatan syarat dan pada larik 2 kondisi/ keaadaan bila syarat dilakukan.
Gurindam 8	Telaah
Lestarikan alam kita sebelum alam menjadi murka	Struktur penyajian gurindam dua larik merupakan isi yang berhubungan. Larik 1 merupakan alasannya ialah terjadinya keadaan pada larik 2. Ditinjau dari jenis kalimat yang digunakan, gurindam tersebut memakai kalimat dengan pola kekerabatan sebab-akibat larik 1 ialah alasannya ialah dan larik 2 ialah akibat.
Gurindam 9	Telaah
Belajarlah demi masa depan Untuk mencapai semua harapan	Struktur penyajian gurindam dua larik merupakan isi yang berhubungan. Larik 2 merupakan target terjadinya dari larik 1. Ditinjau dari jenis kalimat yang digunakan, gurindam tersebut memakai kalimat dengan pola kekerabatan target (untuk) larik 2 ialah target dari larik 1.
Gurindam 10	Telaah
Apabila mata terjaga Hilanglah semua dahaga	Struktur penyajian gurindam dua larik merupakan isi yang berhubungan. Larik 1 merupakan syarat terjadinya keadaan pada larik 2. Ditinjau dari jenis kalimat yang digunakan, gurindam tersebut memakai kalimat dengan pola kekerabatan syarat (apabila) dan pada larik 2 kondisi/ keaadaan bila syarat dilakukan.
Gurindam 11	Telaah
Apabila lisan terkunci rapat Hilanglah semua bentuk maksiat	Struktur penyajian gurindam dua larik merupakan isi yang berhubungan. Larik 1 merupakan syarat terjadinya keadaan pada larik 2. Ditinjau dari jenis kalimat yang digunakan, gurindam tersebut memakai kalimat dengan pola kekerabatan syarat (apabila) dan pada larik 2 kondisi/ keaadaan bila syarat dilakukan.
Gurindam 12	Telaah
Apabila tangan tidak terikat rapat Hilanglah semua nalar sehat	Struktur penyajian gurindam dua larik merupakan isi yang berhubungan. Larik 1 merupakan syarat terjadinya keadaan pada larik 2. Ditinjau dari jenis kalimat yang digunakan, gurindam tersebut memakai kalimat dengan pola kekerabatan syarat (apabila) dan pada larik 2 kondisi/ keaadaan bila syarat dilakukan.
Gurindam 13	Telaah
Jika hendak menggapai cita-cita Bekerjalah lebih dari rata-rata	Struktur penyajian gurindam dua larik merupakan isi yang berhubungan. Larik 1 merupakan syarat terjadinya keadaan pada larik 2. Ditinjau dari jenis kalimat yang digunakan, gurindam tersebut memakai kalimat dengan pola kekerabatan syarat (jika) dan pada larik 2 kondisi/ keaadaan bila syarat dilakukan.
Gurindam 14	Telaah
Jika hendak hidup bahagia Jangan penah melaksanakan perbuatan sia-sia	Struktur penyajian gurindam dua larik merupakan isi yang berhubungan. Larik 1 merupakan syarat terjadinya keadaan pada larik 2. Ditinjau dari jenis kalimat yang digunakan, gurindam tersebut memakai kalimat dengan pola kekerabatan syarat (jika) dan pada larik 2 kondisi/ keaadaan bila syarat dilakukan.
Gurindam 15	Telaah
Barang siapa tidak takut tuhan Hidupnya tidak akan bertahan	Struktur penyajian gurindam dua larik merupakan isi yang berhubungan. Larik 1 merupakan alasannya ialah terjadinya keadaan pada larik 2. Ditinjau dari jenis kalimat yang digunakan, gurindam tersebut memakai kalimat dengan pola kekerabatan sebab-akibat larik 1 ialah alasannya ialah dan larik 2 ialah akibat
Gurindam 16	Telaah
Apabila dengki sudah merasuki hati Tak akan pernah hilang hingga nanti	Struktur penyajian gurindam dua larik merupakan isi yang berhubungan. Larik 1 merupakan syarat terjadinya keadaan pada larik 2. Ditinjau dari jenis kalimat yang digunakan, gurindam tersebut memakai kalimat dengan pola kekerabatan syarat (apabila) dan pada larik 2 kondisi/ keaadaan bila syarat dilakukan.
Gurindam 17	Telaah
Apabila hidup selalu berbuat baik Tanda dirinya berhati cantik	Struktur penyajian gurindam dua larik merupakan isi yang berhubungan. Larik 1 merupakan syarat terjadinya keadaan pada larik 2. Ditinjau dari jenis kalimat yang digunakan, gurindam tersebut memakai kalimat dengan pola kekerabatan syarat (apabila) dan pada larik 2 kondisi/ keaadaan bila syarat dilakukan.

4. Menelaah Struktur dan Aspek Kebahasaan pada Syair

Syair

Perteguh jua alat perahumu
Hasilkan bekal air dan kayu
Dayung pengayuh taruh di situ
Supaya laju perahumu itu

Wahai muda, kenali dirimu
Ialah bahtera tamsil hidupmu
Tiadalah berapa usang hidupmu
Ke darul abadi jua infinit hidupmu

Hai muda berilmu budiman
Hasilkan kemudi dengan pedoman
Alat perahumu jua kerjakan
Itulah jalan membetuli insan

Contoh
Hai muda berilmu budiman
Hasilkan kemudi dengan pedoman
Alat perahumu jua kerjakan
Itulah jalan membetuli insan

Contoh Telaah

Struktur penyajian syair satu bait terdiri atas 4 larik. Pola rima sama (a-a-a-a). Keempat larik syair merupakan isi dan terkait dengan bait-bait yang lain. Ditinjau dari jenis kalimat yang digunakan syair tersebut larik 1 memakai kalimat untuk menyapa ( memakai kata seru Hai ....) Larik larik 2 dan 3 merupakan kalimat perintah kepada generasi muda yang disapa pada larik 1. Larik 4 pada kutipan syair tersebut merupakan akhir yang akan ditemui bila melaksanakan apa yang diperintahkan pada larik 2 dan 3. Pilihan kata yang digunakan pada syair tersebut merupakan kata bersifat simbolik dan ungkapan lama. Pilihan kata sangat indah dengan makna yang dalam.

Bait 1	Telaah
Perteguh jua alat perahumu Hasilkan bekal air dan kayu Dayung pengayuh taruh di situ Supaya laju perahumu itu	Struktur penyajian syair satu bait terdiri atas 4 larik. Pola rima sama (a-a-a-a). Keempat larik syair merupakan isi dan terkait dengan bait-bait yang lain. Ditinjau dari jenis kalimat yang digunakan syair tersebut larik 1, 2, dan 3 memakai kalimat perintah ( Perteguh....). Larik 4 pada kutipan syair tersebut merupakan tujuan yang akan ditemui bila melaksanakan apa yang diperintahkan pada larik 1, 2 dan 3. Pilihan kata sangat indah dengan makna yang dalam.
Bait 2	Telaah
Wahai muda, kenali dirimu Ialah bahtera tamsil hidupmu Tiadalah berapa usang hidupmu Ke darul abadi jua infinit hidupmu	Struktur penyajian syair satu bait terdiri atas 4 larik. Pola rima sama (a-a-a-a). Keempat larik syair merupakan isi dan terkait dengan bait-bait yang lain. Ditinjau dari jenis kalimat yang digunakan syair tersebut larik 1 memakai kalimat untuk menyapa ( memakai kata seru Wahai ....) Larik larik 2 dan 3 merupakan kalimat perintah kepada generasi muda yang disapa pada larik 1. Larik 4 pada kutipan syair tersebut merupakan tujusn yang akan ditemui bila melaksanakan apa yang diperintahkan pada larik 2 dan 3. Pilihan kata sangat indah dengan makna yang dalam.